(notatki i tłumaczenia tekstów z j.angielskiego)
- Cisza
i światło
- Człowiek
- Poczucie
miejsca / Zmysł miejsca
- Instytucje
ludzkie
- Architektura
- Miasto
- Osobowość
architekta
- Cisza
i Światło
Zdaniem Kahna Porządek
manifestuje się poprzez sztukę.
Kahn odrzucił klasyczne
teorie piękna zakładające, że człowiek, aby być zdolnym docenić wartość
estetyczną dzieła sztuki musi mieć uprzednio kontakt z pięknem, kompozycja zaś
jest formalną realizacją uzyskanego uprzednio konceptu. Zanim więc dzieło
sztuki może być zrealizowane autor musi posiąść pomysł (z zewnątrz). Kahn
twierdził, że nie jesteśmy w stanie rozpoznać wartości estetycznych zanim
przyjmą one formę. Powyższe implikuje, że sztuka istnieje przed jakimkolwiek
rozważaniem piękna.
Pojęcie PORZĄDKU jest
podstawą i kluczem do rozumienia pracy Kahna. Kahn wierzył, że wszelka sztuka
ma swoje źródło w CISZY.
PORZĄDEK jest obecny we
wszystkim, w każdym prawie natury. Jest źródłem wszystkiego, co istnieje. Ludzie mają zmysł PORZĄDKU. Rozumiemy PORZĄDEK
zanim jesteśmy świadomi samych rzeczy – ich cech fizycznych. Rozumienie to jest
źródłem radości. Nie ma dzieła sztuki, które nie powodowało by poczucia radości,
nawet gdy ma tragiczny czy okrutny temat lub brak mu piękna. Radość jest
podobnie obecna w CISZY.
Sztuka stanowi jedność
tego, co jeszcze nie istnieje z tym co już jest.
To, co nie jest kopią
poprzednio istniejącego modelu zostało stworzone po raz pierwszy.
Stworzenie (twórczość
wszelka) opiera się na uniwersalnym PORZĄDKU, nie na regułach piękna.
CISZA jest źródłem
każdego dzieła sztuki.
Otaczające nas obiekty,
tematy i zjawiska nadają im (użyczają) formę i pozwalają rozpoznać je jako
takie (dzieła sztuki).
Dla Kahna ŚWIATŁO jest
tego najlepszym przykładem. ŚWIATŁO jest nie tylko środkiem, dzięki któremu
rozpoznajemy obiekty (dzięki światłu są widoczne) ale też ŚWIATŁO jest źródłem
wszystkich praw natury (znanych i nieznanych człowiekowi).
‘Materia jest unicestwionym światłem. Gdy światło
przestaje być światłem staje się materią. Cisza ma tendencję [coś] wyrażać,
światło zaś tworzy to [coś], nadaje mu formę.
Kreatywność ma dwie strony (aspekty, przejawy,
postaci) świetlny i nie-świetlny. (…) góry, rzeki i powietrze są zastygłym
światłem, tak też jesteśmy my sami.’
Kahn opowiada się za
wykorzystaniem materiałów w ten sam sposób, w jaki robi to natura.
Formy produkowane na
skutek działalności ludzkiej są inne od tych wytworzonych przez naturę. Kahn
postrzega architekturę jako koniec dualizmu i zjednoczenie tego co ludzkie i
tego co naturalne. Produkt ludzki i wytwór natury. Możliwość osiągnięcia
harmonii opartej nie o teorie estetyczne a o gruntowną i szeroką świadomość,
która niesie ze sobą wielką odpowiedzialność na przyszłość.
Repertuar form tworzonych
przez Kahna w ciągu jego kariery nie jest wprost, szybko i łatwo przyswajalny. Niełatwe
do zrozumienia mają uderzającą siłę (moc, wigor, energię) i wartość tego, co
jest wyrażone po raz pierwszy, czegoś oryginalnego, nigdy przedtem nie
widzianego.
Iluminacja – temat
ciągłych przemyśleń Kahna.
Trzy różne podejścia
testowane i rozwijane w ciągu kariery:
- Weiss House : panele ruchome w pionie,
pozwalające regulować dopływ światła wedle potrzeby.
- Morris House : sama forma domu – ściany z
betonowych żyletek tworzy rytmiczną sekwencję światła we wnętrzu.
- Fleischer House : rytm wytworzony jest
poprzez zastosowanie okien o różnych kształtach.
- Człowiek
‘Chociaż przez nią
stworzony człowiek nie jest Naturą.’
‘Powodem istnienia
człowieka jest wola ekspresji.’
Pomysły oparte są o
rozumowanie, co implikuje ich organiczność. Rozumowanie jest ograniczone – może
być zmierzone i wyjaśnione. Esencja człowieczeństwa może się wyrazić (być
wyrażana), nie może zaś być wyjaśniona czy opisana. Według Kahna trzy
podstawowe ludzkie aspiracje (dążenia, pragnienia) to :
1 – pragnienie poznania
2 – pragnienie
komunikacji
3 – pragnienie dobrobytu
Ludzka chęć ekspresji
wyrasta wprost z tych trzech aspiracji. Można nazwać je naszym powodem do
życia, rzeczami nadającymi sens istnieniu. W rozumieniu Kahna ludzki umysł i
inteligencja przekształcają te aspiracje w ekspresję.
- Pragnienie poznania stymulowane jest przez
potrzebę zrozumienia otaczającego nas świata.
‘ Każda ludzka aktywność jest niczym więcej innym,
jak pragnieniem odkrycia przyczyn naszej egzystencji i środków, które uczyniły
ją możliwą.’
Być ‘miejscem spotkania’
jest za razem powodem istnienia i istotą miasta. Kahn rozumiał miasto, jako
wynik ludzkiej dążności do gromadzenia się i komunikowania z bliźnimi istotami.
Wszelkie teoretyczne
analizy (socjologiczne, ekonomiczne i technologiczne) są zgodne, iż ULICA – rozumiana,
jako miejsce spotkań jest podstawą i początkiem miasta. Według Kahna ULICA jest
prawdopodobnie pierwszą ludzką instytucją, ‘miejscem
spotkań na otwartym powietrzu’. (por. grecka AGORA / rzymskie FORUM /
średniowieczny RYNEK)
Jednym z ćwiczeń dla
studentów na prowadzonych przez Kahna zajęciach na University of Pennsylvania
był projekt ‘MIEJSCA, GDZIE LUDZIE MOGĄ CZUĆ SIĘ DOBRZE’.
Przed zaprezentowaniem
wyników zadania każdy student musiał wpierw takie miejsce zdefiniować.
Studenci szybko doszli do
wniosku, że (niezależnie od rozmiaru czy charakteru) miejsce to powinno
umożliwić realizację każdej ludzkiej potrzeby (jakkolwiek wzniosłej).
Zadanie znalazło kilka
różnych rozwiązań (odpowiedzi) co pozwoliło Kahnowi zademonstrować, że
architektura nie powstaje przypadkowo.
Wszystko zbudowane bez
jakiegoś rodzaju poprzednika – jak piramidy, Partenon lub pierwotne mieszkanie
ma swoje korzenie w ludzkiej potrzebie nadania wyrazu naszej egzystencji. (aby
to uczynić musimy zwrócić się ku naturze)
Rozsądek i intelekt
potrzebne są wraz z wolą ekspresji – bez nich istnieje niebezpieczeństwo
popadnięcia w nieodpowiedzialność i nie osiągnięcie harmonii. Dwie różne
sytuacje nie mogą mieć takiego samego rozwiązania formalnego. Kahn nazywał tą
interakcję SŁUSZNOŚCIĄ. (zasadnością / prawdziwością)
Te trzy elementy
(rozsądek, intelekt, wola ekspresji) dostarczają nam kryteriów, dzięki którym
osiągamy odpowiednie rozwiązanie.
Kahn sądził, że fizyczna
zasadność i prawa natury są ze sobą powiązane. Np. koła są koniecznie okrągłe.
Słuszność psychologiczna to
suma zamiarów, które czynią dzieła natury odmiennymi od wytworów człowieka.
Wola ma stałą dążność do
tworzenia, do odkrywania nowych rzeczy uśpionych (drzemiących) w
podświadomości. Aby obiekt mógł zaistnieć, musi użyć środków, których dostarcza
natura.
Pierwszy samolot był
wynikiem ludzkiego życzenia, by latać. Tak samo jak pierwszy most był wynikiem
potrzeby przekroczenia doliny czy rzeki. Specyficznie ludzkim talentem jest
zdolność do wynajdywania i produkcji nowych, podsuniętych przez wyobraźnię
rzeczy (raczej niż skopiowanych z poprzednio istniejącego modelu) wciąż
szanujących prawa natury.
Gdy wola ekspresji
(zasadność psychologiczna) łączy się ze środkami ekspresji (zasadnością
fizyczną) obiekty mogą być zmaterializowane. W ten sposób były poczęte piramidy
i pierwsza grecka kolumna.
To podłoże (podstawa)
ludzkiej aktywności (lub wszystkich ludzkich działań).
Przejście od CISZY do
ŚWIATŁA. Przemiana CISZY w ŚWIATŁO.
3. Poczucie miejsca / zmysł miejsca
Kahna rozumienie ludzkiej
natury jest powiązane ściśle z jego pojęciem MIEJSCA. Gdy pojęcie to odnieść do
ludzi implikuje ono pragnienie bycia, posiadania a nawet podboju. Idee
odosobnienia i spotkania są w tym pojęciu obecne jednocześnie. Dla Kahna idea
MIEJSCA nie jest fizycznym faktem, który mógłby być przedstawiony za pomocą
obrazu, ale konsekwencją programu, który zaspokaja ludzkie potrzeby i wymagania
dotyczące szczególnego miejsca.
Kahn zainteresowany był
tworzeniem przestrzeni nie w znaczeniu połączenia prostych części, lecz na
drodze o wiele bardziej złożonego procesu.
Wydaje się
prawdopodobnym, że architektura istniała nawet przed wzniesieniem pierwszego
dachu podpartego czterema słupami. Architektura zaczyna się wraz z decyzją
gdzie usytuować obiekt. Wskutek czego ‘poczucie miejsca’ powstaje z połączenia
ludzkich potrzeb (wyrażonych w budynku) i naturalnej specyfiki miejsca.
Salk Institute,
Biblioteka w Exeter, Muzeum w Fort Worth są miejscami o charakterze socjalnym,
których przestrzenie perfekcyjnie spełniają ludzkie potrzeby.
Budynki Kahna były często
projektowane, jako zamknięte jednostki z nieprzerwanymi ścianami, co czyni
niemożliwym odgadnięcie nadzwyczajnej modulacji (zmienności w zależności od
warunków / wymagań) struktury wewnętrznej.
Tym sposobem formy
stworzone przez Kahna kładą nacisk na intymność przestrzeni wewnętrznej,
zapewniając wrażenie dobrego samopoczucia, stanowiąc jednocześnie wysoce
indywidualny i ekspresyjny język formalny.
Dla Kahna MIEJSCE jest
lokacją ludzkich zajęć i manifestacji ludzkiego ducha. Patrząc na jego dorobek
można zauważyć stopniową ale stałą redukcję. Przejście od hałasu do ciszy, od
światła do cienia, od przestrzeni publicznych do prywatnych.
Architektura Kahna
wykazuje ciągłe zainteresowanie tworzeniem MIEJSCA sprzyjającego dobremu
samopoczuciu, daleka jest zaś od ograniczania się do formalnego / graficznego
rozwiązania planu.
- Instytucje
ludzkie
Trzy najważniejsze wg
Kahna ludzkie instytucje to :
1 – SZKOŁA – jest miejscem, które zaspokaja ludzką potrzebę nauki.
2 – ULICA – jest miejscem spotkań z licznymi sposobami użytkowania, gdzie ‘dziecko może odkryć kim chce być, gdy
dorośnie’.
3 – PLAC – to miejsce, gdzie dążenia jednostkowe są łączone i mieszane z celami
ludzkości jako całości.
SZKOŁA
‘Potrzeba nauki wynika z formy w jakiej zostaliśmy
stworzeni. Wszystko, co tworzy Natura odsłania formę, w której zostało
stworzone. Skała pokazuje istotę skały a ludzie swoją ludzką istotę. Jeżeli
uporządkujemy żywe istoty według świadomości (na swój sposób róża też posiada
świadomość) zbliżymy się do zrozumienia historii naszego stworzenia. Niektórzy
ludzie są w stanie zrekonstruować cały wszechświat ze zwykłej obserwacji źdźbła
trawy. Potrzeba (uczenia się) jest źródłem wszystkich instytucji nauki.
Szkoła oznacza dla mnie grupę przestrzeni, w
których możliwe jest należyte nauczanie i uczenie się.
Szkoła miała swój początek w momencie gdy człowiek
(nie świadom jeszcze, że jest nauczycielem) usiadł pod drzewem, by podzielić
się swymi spostrzeżeniami z innymi ludźmi (nieświadomymi jeszcze, że są
uczniami).
Studenci uczyli się i chcieli być tacy jak ich
mistrzowie. Chcieli też edukować swoje dzieci. Dla tego celu stworzyli
odpowiednią przestrzeń i tak powstała pierwsza szkoła.
Fakt ten, jako konsekwencja ludzkiej aspiracji,
był nieunikniony.
Architekt kreuje przestrzeń i nadaje jej formę po
zrozumieniu jaką powinna być, aby mogła odpowiednio funkcjonować.’
ULICA jest harmonią, przestrzenią wspólną, której ‘ściany’ należą do całego
społeczeństwa, dla korzyści wszystkich. Niebo jest jej dachem (sufitem?).
Miejsca spotkań mają swój
początek w ULICY – idei harmonii.
‘Ulica implikuje publiczne miejsce spotkań bez
dachu. Hala (sala) spotkań jest przykrytą ulicą. Jest to słuszne kategoriach
spotkań i zgromadzeń ludzi. Fasady budynków przy ulicy są jak ściany sali
spotkań. Ulice miast ograniczone są budynkami. Dzisiaj ulice nie odnoszą się do
domów – są zredukowane do szlaków komunikacyjnych. By wrócić do oryginalnej
idei tego, czym ulica być powinna musimy na nowo zdefiniować i uporządkować
ruch / komunikację. Zaczął bym od zaraz. Powinniśmy zdefiniować prawa budynków
ponad ulicami, przy których stoją. Tym sposobem charakter ulic uległby
znaczącym zmianom.’
PLAC
‘Aspiracje realizowane są na uniwersytecie; na
rynku w świecie komercji realizowane są potrzeby. Pomiędzy leży FORUM, gdzie
wyrażane są aspiracje i potrzeby. Na forum (PLACU) ludzie wchodzą w kontakt z
aspiracjami innych ludzi i odkrywają w ten sposób wspólne cechy rodzaju
ludzkiego. Jednostka zdaje sobie sprawę ze swojej przynależności do wspólnoty,
i że może osiągnąć swoje cele tylko wówczas, gdy są one zgodne z celami innych.
Potrzebne jest miejsce, gdzie może się to dziać, gdzie jednostka czuje się
reprezentowana na przykład przez rząd wybrany przez całą społeczność jednostek.
(…) Wydaje mi się, że plac publiczny stracił swój reprezentatywny charakter.
(…)
Więc wracam zawsze do idei PLACU, ale w nowej
interpretacji. To nie tylko prosta kwestia obszaru zieleni w mieście, ale
miejsca, gdzie panuje porządek i harmonia między ludźmi, gdzie ludzie wzajemnie
się rozumieją, gdzie splatają się ich aspiracje i potrzeby.’
- Architektura
W dorobku Kahna wyróżnić
można pięć stałych elementów:
1. Kompozycja i spójność (niepodzielność,
integralność).
2. Szacunek dla materiałów.
3. Moduł przestrzenny, którego powtarzalność
determinuje plan.
4. Światło jako czynnik kompozycji.
5. Relacje między elementami
architektonicznymi.
1. Kompozycja i spójność.
Spójność budynku dla
Kahna ma znaczenie wymiaru filozoficznego. Porównywał swoje rozumienie piękna i
kompozycji do teorii św. Tomasza z Akwinu, który opisał cztery kryteria
niezbędne do określenia obiektu pięknym:
- spójność (integritas)
- perfekcja (perfectio)
- symetria i proporcje
(proportio)
- jasność / przejrzystość
/ klarowność (claritas)
Wg Kahna kryteria te
zapewniają kompletność, niemożliwość oddzielenia części od całości bez
zaburzenia równowagi (equilibrium) obiektu.
Wreszcie klarowność jest
specjalną cechą odróżniającą jeden obiekt od drugiego. (unikalność ale też
celowość)
Odróżnienie przez Kahna
przestrzeni obsługujących od obsługiwanych daje wgląd w jego pojęcie
kompozycji.
Koncepcja ta była stale
przez Kahna rozwijana i rafinowana. (najlepszym przykładem jest Salk Institute)
Stałe punkty będące
źródłem, podstawą całego projektu.
Koncepcja struktury
opartej o pewne stałe elementy.
Rozwój kompozycji u Kahna
ma swój kontekst historyczny. Na początku wieku XX kompozycja była jednym z
głównych przedmiotów w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Nie tylko prace Juliana
Gaudet’a, wybitnego profesora tejże szkoły, ale też prace Tony Garniera
(sławnego studenta Gaudet’a) wywarły głębokie wrażenie na Kahnie. Jednakże
postacią mającą największy wpływ na twórczość Kahna był współczesny Gaudetowi,
lecz będący jego oponentem Auguste Choisy. Ważne dla Kahna były nie tyle jego pisma
i idee (Kahn nie znał francuskiego, nie był też nigdy wielkim czytelnikiem w
sensie akademickim) co wspaniałe ilustracje w jego książce ‘L’Historie de
l’Architecture’. Nie będąc w stanie czytać po francusku Kahn interpretował
rysunki na swój sposób. Fakt ten pozwolił mu przekroczyć przepaść pomiędzy
francuską klasyczną i akademicką tradycją a dwudziestowiecznym racjonalizmem.
Kahn oparł swój system na uporządkowaniu dwóch zasadniczych aspektów kompozycji
architektonicznej : technicznego i estetycznego.
- Szacunek
dla materiałów.
Jedną z
charakterystycznych cech architektury Kahna jest sposób użycia materiału. Waga,
jaką przykładał do materiałów wyraża jego chęć (dążenie) do ustanowienia nowej,
lepszej relacji człowieka z naturą. Betonowe ściany Salk Institute są
technicznie zaawansowane pod względem użycia materiału – pokazują / eksponują
proces ich budowania. Problemem w ścianach wylewanych w szalunkach są śruby
łączące dwie strony szalunku. Kahn postanowił nie ukrywać problemu a raczej go
podkreślić, wyeksponować, wygrać na korzyść budynku i tym sposobem kontrolować
go.
Richards Laboratory jest
być może pierwszym budynkiem skonstruowanym z prefabrykowanych elementów
betonowych, w którym nawet dźwig od początku odgrywał ważną rolę w komponowaniu
projektu.
Cegła w rękach Kahna
ożywa, jak gdyby był to całkiem nowy materiał. Kahn używa cegły w połączeniu z
betonem, by uzyskać syntezę wzmacniającą opór betonu i rozszerzającą jego
potencjał ekspresji.
Nawet gdy zaprzecza
naturze w swym poszukiwaniu nowych środków wyrazu, język formalny Kahna
wykazuje szacunek dla praw natury.
W kompozycji budynków
Kahna skonstruowanych z cegły i betonu (Library for Philips Exeter Academy,
Teatr w Fort Wayne, Synagoga Hurva w Jerozolimie) można jasno odróżnić dwie
strefy: wewnętrzną (skonstruowaną z żelbetu dla przekrycia dużych otwarć/
przestrzeni) oraz zewnętrzną strefę
(skonstruowaną z cegły), która osłania strefę wewnętrzną i grupuje
mniejsze pomieszczenia (przestrzenie) zaprojektowane dla różnych innych
czynności.
Zrozumienie przez Kahna
specyfiki każdego materiału prowadzi do doskonałej harmonii między technologią,
materiałem i formą.
- Przestrzeń.
‘Architecture comes from The Making of a Room.’
Według Kahna plan to
kompozycja pewnej liczby elementów. Każdy z różnych modułów przestrzennych jest
samodzielną jednostką, niezależną od całości planu. Dla Kahna przestrzeń nie
jest rzeczą abstrakcyjną ale czymś konkretnym, dopasowanym do ludzkiej skali.
Czynności ludzkie mają miejsce w przestrzeni i, w odczuciu Kahna, miejsce dla
spotkania dwóch osób jest kompletnie różne od przestrzeni zgromadzenia większej
ilości ludzi.
‘The difference is that which exists between
facts (event) and their realization (performance).’
- Światło
jako czynnik kompozycji.
Światło naturalne
determinuje charakter przestrzeni. Plan określa gdzie światło jest a gdzie nie
ma. Ilustrują to szkice Partenonu – elementy zamykające narysowane są na czarno
– są one za razem elementami konstrukcyjnymi. Nic nie jest zbyteczne, wszystko
ma użytek / zastosowanie. Od samego początku Kahn zainteresowany jest ekonomiką
użytych elementów. Jest to widoczne (ewidentne) już w jego pierwszych
projektach.
Ściany w Weiss House
składają się z przesuwnych w pionie paneli, co pozwala regulować ilość
dopływającego światła. We Fleischer House forma okien zdeterminowana jest samym
światłem. W Konsulacie Amerykańskim w Luandzie ściana z otworem usytuowana
przed właściwą fasadą z oknami reguluje dopływ światła. Kolejne rozwiązanie zastosowane
w synagodze Mikveh w Filadelfii to ‘świetlne butelki’ kontrolujące iluminację
przestrzeni wielkiego wnętrza. W budynku Richards Laboratory for Medical
Research Kahn osiągnął najpełniejszą integrację pomiędzy ‘pustą’ a ‘wypełnioną’
przestrzenią. Kompozycja planu jest oparta na serii jednostek przestrzennych z
pionami instalacyjnymi i szlakami cyrkulacji pomiędzy nimi.
W jednym z jego ostatnich
projektów (renowacja części Houston) Kahn zastosował typologię planu opartą o
serię odizolowanych przestrzeni. (forma odpowiednia funkcji) Przestrzenie te
umożliwiają dzianie się wielu różnych czynności w tym samym czasie, każda
przestrzeń ma w dodatku różnorodność (mnogość) możliwych zastosowań.
Ekspresywna siła
architektury Kahna skupia te przestrzenie w jedną harmonijną całość.
I tutaj konstrukcja
organizuje ludzkie czynności, określając przestrzenie zaprojektowane dla
dobrobytu użytkowników.
Kahn odrzuca podział na
strukturę i przegrody, na jednostki konstrukcyjne i przestrzenne. W jego pracy
technika jest integralną częścią architektury.
- Relacje
między elementami architektonicznymi.
Do skomponowania
przestrzeni konieczna jest analiza związków między tworzącymi ją elementami.
Forma tej relacji – konkretna czy symboliczna była ciągłym tematem przemyśleń / rozważań architektów w każdym okresie
historycznym.
Kahn zauważył, że
otwarcie pomiędzy dwoma elementami nośnymi jest samo w sobie środkiem
komunikacji. W jego pracy przejścia pomiędzy elementami często odznaczają się
wielką subtelnością. W domu Adlera i Vore’a, gdzie pomieszczenia są
rozmieszczone niezależnie od osi symetrii. W innych projektach rozplanowanie
jest odśrodkowe – jak w Laboratoriach Richardsa lub Mill Creek Community
Centre. Najbardziej oryginalne rozwiązanie tego problemu jest w projekcie Bryn
Mawr, gdzie szlak komunikacji prowadzi przez narożniki trzech kwadratów,
tworząc użyteczne przestrzenie o wielkiej jakości architektonicznej.
W pracy Kahna widoczna
jest troska o rozwiązywanie architekturą problemów dnia dzisiejszego. Mimo tego
jego dorobek jest ponadczasowy raczej niż historyczny, w sensie, że nie składa
się on z linearnego rozwoju podstawowych trendów architektury nowoczesnej. Nie
jest też prostą, racjonalną fuzją (syntezą) postulatów przeszłości.
Ponadczasowa nie znaczy, że ignoruje problemy czy potrzeby teraźniejsze.
Istnieje wiele ważnych dzieł architektury, które w zasadzie nie są historyczne,
nawet mimo zmieniających się wraz z upływem czasu kryteriów oceny.
‘W średniowieczu architekci katedr gotyckich
budowali z masywnych bloków litego kamienia. Dziś mamy puste elementy
budowlane. Elementy budowlane są tak samo ważne jak przestrzenie, które
definiują, które w zależności od ich rozmiaru mogły by być przestrzeniami w
ścianach mieszczącymi wentylację, ogrzewanie i instalacje elektryczne lub
większe przestrzenie, w których ludzie przemieszczają się lub oddają się swym
zajęciom.
Ciągle powiększające się zainteresowanie
strukturami przestrzennymi jest dowodem na chęć pełnego ich wykorzystania.
Formy, z którymi teraz eksperymentujemy wywodzą się z naszego głębszego
zrozumienia natury i są wynikiem niekończącego się poszukiwania porządku.
Tradycyjny system dążący do ukrycia struktury nie
wpisuje się w ten porządek gdyż hamuje on architekturę. Wierzę, że artysta
instynktownie pozostawia ślady procesu, w którym obiekt został stworzony – tak
w architekturze jak i w innych sztukach.
Tendencja do dekoracji zewnętrza budynku wywodzi
się ze zwyczaju ukrywania jego części składowych i sposobu jego tworzenia /
budowania / składania / powstawania.
Struktury, które budujemy powinny spełniać
wszelkie wymagania techniczne dla definiowanej przestrzeni. Podwieszone sufity
zasłaniające elementy konstrukcyjne niszczą proporcje. Powinniśmy projektować w
ten sam sposób w jaki budujemy – od dołu do góry. Budynek powinien pokazywać
materiały, z których jest złożony oraz sposób w jaki go zrobiono. Tą drogą
architektura będzie mieć moc ekspresji, która pochodzi od metody raczej niż od
powierzchownej ornamentacji.
W wyniku tego niepotrzebne więcej będzie
zafałszowanie konstrukcji akustycznymi przegrodami lub sztucznym oświetleniem,
ukrywanie kanałów, przewodów, rur i kabli. Idąc dalej architekci, inżynierowie
i budowlańcy uczynią metodę powstawania ich budynków widoczną – odrzucając
powierzchowne okładziny i ozdoby.’
Kahn zwykł
mawiać: ‘Boulle exists and so does
architecture.’
- Miasto
U swojego zarania miasto
było prymitywną osadą. Później w historii stało się miejscem nagromadzenia
instytucji. W swojej najwcześniejszej formie instytucja była wyrażeniem
(manifestacją) wspólnoty i reprezentacją harmonii. Stale zmieniające się
okoliczności i nieprzewidywalność przyszłości działa jak więź łącząca
społeczność i sprzyja harmonii i zgodzie.
Kahn uważał, że miara
wartości miasta jest jego użyteczność. Zaprojektował dla Filadelfii parkingi w
formie stadionu, z mieszkaniami i biurami na obwodzie.
‘Potrzeba implikuje coś, co już istnieje, zaś
pożądanie skierowane jest ku czemuś, co jeszcze nie istnieje i jest źródłem
woli istnienia.’
- Osobowość
architekta
‘How accidental our lives are and how influenced
by circumstance.’
Przy interpretacji dzieł
sztuki ważne jest usytuowanie ich w historycznym kontekście oraz postrzeganie
go, jako syntezy tego kontekstu raczej niż jako wyniku czysto osobistych
intencji artysty. Wiele dzieł architektury powstaje wyłącznie jako wynik
indywidualnego, osobistego podejścia ale prawdziwy związek między architektem a
architekturą oparty jest na wyrażonej afirmacji ludzkiej istoty indywidualnej i
socjalnej, i przekracza mijające mody i style. Afirmacja ta obecna w
architekturze Kahna uwidacznia się w syntezie formalnej i porządku, jakimi
odznaczają się jego prace.
Artysta jest związany z
przeznaczeniem społeczeństwa oraz instytucji, w których żyje, nawet jeżeli jednostka
próbuje ukazywać się jako wolna, pomimo iluzorycznego / złudnego charakteru
takiej wolności.
Powinnością i największym
wyzwaniem artysty jest śledzić rozwój otaczającego go świata i nadać formę
postrzegania społeczeństwu, do którego należy. (w szczególności związku
pomiędzy nieskończoną naturą i ludzkim przemijaniem.)
Artysta musi być
odpowiedzialny i zdolny podjąć wyzwanie tworzenia lepszego świata, świadomy
tego, że przyszłość nie jest tworzona przez wylegiwanie się na słońcu.
Budowanie przyszłości
zaczyna się TERAZ i wymaga wyjątkowych / nadzwyczajnych wysiłków.
Louis Kahn posiadał te
cechy. Stawał do niezliczonych wyzwań jako artysta i architekt.
Doktor Eisely powiedział
:
‘Naszym zadaniem jest nie wyobrażać sobie i
przypuszczać, ale odkrywać jak robi to, lub zrobiła by to Natura.’
Jako architekt Kahn
stosował proces redukcji do abstrakcyjnej struktury, która stanowiła jego
materiał wyjściowy – źródło ekspresji. Wyjątkowy / unikalny charakter jego prac
jest wynikiem tego właśnie procesu. Zwykł mawiać : ‘nie ma innego budynku’ – mając na myśli poświęcenie wszystkich
swoich wysiłków, całej pasji, inteligencji i doświadczenia, jako artysty dla
bieżącego projektu. Pokazuje to jego identyfikację z przestrzeniami
definiującymi budynek, z prawdziwym światem otaczającym budynek i ze sobą
samym, jako jednostką. Tworzył budynki szczere, które zdobywały uznanie
publiczne.
Kahn żył i wykształcił
się jako architekt w Filadelfii – wytwornym mieście z proporcjonalnymi ulicami
i szerokimi zadrzewionymi chodnikami. Miasto założone w XVIII wieku,
umiejscowione pomiędzy dwiema rzekami zaprojektowane było przez Williama Penna.
Plan zorganizowany był wokół pięciu placów stanowiących centrum. Ta stosunkowo
statyczna kompozycja została zakłócona w XIX wieku przez przekątną tnącą miasto
łącząc je z Fairmount Park. Kilka miast rozwiązało połączenie tkanki
urbanistycznej z ruralistyczną w lepszy sposób.
Filadelfia, jako jedyne
miasto w USA ma szerokie i nieprzerwane widoki centrum – z ratuszem w jego
sercu.
Idee Kahna formowały się
i dojrzewały w tym środowisku. Studiowanie związków pomiędzy różnymi elementami
miasta – rzekami, placami, ulicami i biznesem – i ich strefowanie było podstawą
wszystkich jego spostrzeżeń. Widoczne jest to w całej jego pracy – od projektu
centrum Filadelfii do domu Goldberga.
Przyjaciółmi Kahna byli
ludzie, z którymi współpracował. Dwa razy w tygodniu miał przyjemność
towarzystwa studentów Uniwersytetu Filadelfii. Mawiał :
‘Czuję się spełniony, jako nauczyciel tylko wtedy,
gdy nie potrzebuję mówić : Ja zrobił bym to tak …’
W szkole, w swojej
‘kaplicy’ (jak zwykł ją nazywać) Kahn mógł testować słuszność swoich teorii.
Uniwersytet był dla niego miejscem, gdzie możliwa jest ocena hipotez i działań
z całkowitą wolnością.
‘Handel rozwija się na rynku, architektura należy
do uniwersytetu.’
Mawiał : ‘ Jednostka uczy się tylko tego, co już w
niej jest.’
Twierdził, że proces
nauki rzemiosła (praktyki zawodowej) jest stałym odkrywaniem siebie – ‘Człowiek odkrywa formę swojego stworzenia –
tożsamość swojego stwórcy.’
Życiowe wydarzenia /
okoliczności i liczne spotkania (starcia / potyczki) odcisnęły na nim piętno i
nadały formę kipiącym w nim ideom.
Kahn rozważany w
kontekście historycznym odszedł od architektury nowoczesnej i sformułował nową
architekturę na podstawie innych koncepcji. Zaproponował całkowicie nowe idee
dotyczące relacji pomiędzy licznymi elementami, które definiują przestrzeń oraz
wzajemnych powiązań przestrzennych zarówno funkcjonalnych jak i strukturalnych.
Ważność pracy Kahna leży
w jego dostrzeżeniu nowej kultury, cechującej się poszukiwaniem nowych
wartości, w jej zalążku. Jak sam kiedyś stwierdził : ‘ W obecnych czasach nawet samo Słońce nie jest oczywiste.’
Kahn odbył długą wyprawę
do Europy w latach 1928 – 29, gdzie studiował dzieła architektury europejskiej
(rysował, malował, ‘rysował światło’). Wielkie wrażenie robiły na nim budowle
starożytne i średniowieczne – Partenon w Atenach (tak jak wcześniej na Le
Corbusierze), świątynia w Paestum, zamek w Szkocji, klasztor w Izraelu.
Louis Isadore Kahn
(prawdziwe nazwisko Szmulowski) urodził się 20.02.1901 na wyspie Osel w
Estonii. W 1905 jego rodzina wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Zmarł na
atak serca 17.03.1974 na stacji Pennsylvania w Nowym Jorku, w podróży powrotnej
z Indii.
Projekty przed Kahnem o
podobnym podejściu – np. Johnson
Wax Factory / Frank Lloyd Wright.
Projekty kontynuujące
podejście Kahna – np. Terminal
Lotniska Stansted / Foster & Partners; Centrum Pompidou / Piano &
Rogers;
Renzo Piano pracował dla
Kahna w latach 1965 – 70 między innymi przy projekcie fabryki Olivetti. (potencjalny
kontynuator myśli)
Mario Botta – widoczne
podobieństwa w kształtowaniu architektury – rzuty / bryła.
Moshe Safdie – uczeń
Kahna.
Jego dorobek prezentuje
nieustanne poszukiwanie prawdziwego sedna / esencji architektury, jej głębokich
korzeni i fundamentalnych wartości.
Jednorodność dorobku
Kahna powinna być rozumiana raczej jako funkcja jej podstawowych postulatów niż
konkretnego stylu czy formalnej mody / formalizmu.
Przyjęcie tych
fundamentalnych idei jest oczywistym źródłem siły w całej jego pracy.
Kahn do studentów :
‘Rozróżnienia (podziały) , których dokonałem
pomiędzy tym co wymierne a niewymierne, pomiędzy formą a obrazem, pomiędzy
przestrzeniami obsługującymi a obsługiwanymi są dychotomiami istniejącymi tylko
w umyśle, podczas gdy duch zawsze dąży do jedności.’
Bibliografia
‘Louis I.
Kahn Works and Projects’, Romualdo Giurgola, Editorial Gustavo Gigli S.A.,
Barcelona 1979/1989
